Tələt Paşanın erməni terrorunun qurbanı olmasından 100 il ötür

Müasir Türkiyənin təməlini qoyan və böyük xilaskarlarından olan, Anadoluda türk millətinin əbədi əmin-amanlığını təmin edən Tələt Paşa 100 il öncə erməni terrorunun qurbanı olub. “Report” xatırladır ki, Tələt Paşa 1921-ci il martın 15-də Almaniyanın paytaxtı Berlində Daşnaksütyun Partiyasının təşkil etdiyi “Nemezis” əməliyyatı çərçivəsində Soğomon Teyliryan adlı erməni terrorçu tərəfindən qətlə yetirilib.

Tələt Paşa kimdir?

1874-cü ildə Osmanlı imperiyasının Ədirnə vilayətində doğulan Məhmət Tələt eyni yerdə Hərbi Məktəbin məzunu olub. Həmin dövrdə Osmanlı imperiyasında populyarlıq qazanan qərbyönümlü islahatların tərəfdarı olan Gənc Türklər hərəkatına qoşulur və fəalına çevrilir. 1896-cı ildə müxalif fikirlərinə görə yoldaşları ilə birgə həbs edilir, lakin 1898-ci ildə əfv edilərək Ədirnədən Selanikə sürgün edilir. Selanikin poçt şöbəsində müxtəlif vəzifələrdə çalışan Məhmət Tələt 1907-ci ilə, yəni işinə xitam verilənədək orada işləyib. Bununla belə, siyasi fəalın poçtda işləməsi ona müxalif nəşrləri gizli şəkildə Selanikə gətirmək imkanı yaradıb. Selanikdə rəsmi işində çalışması ilə yanaşı, Selanik Hüquq Məktəbində də oxuyub, ancaq oradan məzun olmayıb. O, Hüquq Məktəbində liberal, hürriyyət düşüncələrini yaymaqla məşğul olur. Bəzi mənbələrdə onun ora qəbul olmasının məqsədinin məhz bu olduğu qeyd olunur.

1906-cı ilin iyul ayında əqidədaşları ilə birgə Osmanlı Hürriyyət Cəmiyyəti adlı təşkilat qurmaq qərarını verir. Əsasən aşağı rütbəli zabitlərin qeydiyyata düşdüyü cəmiyyət mərkəzi Fransanın paytaxtı Parisdə yerləşən Osmanlı Tərəqqi və İttihad Cəmiyyətinə birləşir. Dövlət qulluğundan xaric edildikdən sonra bütün fəaliyyətini cəmiyyətə sərf edən Məhmət Tələt daha sonra İstanbula gedərək orada təşkilatın şöbəsini yaratmağa çalışıb. O, 1908-ci ildə parlament seçkilərində iştirak edib və doğma vilayəti olan Ədirnədə 90 səs toplayaraq Məclisi Məbusana daxil olub.

O, 1909-1911-ci illərdə ölkənin daxili işlər, 1912-ci ildə isə poçt və teleqraf naziri olub. 1913-cü il yanvarın 13-də Tələt bəy Ənvər bəy ilə birlikdə Osmanlıda real hakimiyyətin İttihad və Tərəqqi Cəmiyyətinə keçməsinə yol açan Bab-ı Ali basqınında iştirak edib. Eyni ilin iyun ayında Mahmud Şövkət Paşanın sui-qəsdindən sonra qurulan Səid Həlim Paşa hökumətində yenidən daxili işlər naziri vəzifəsinə gətirilən Tələt Paşa bu tarixdən etibarən dövlət siyasətini müəyyənləşdirən əsas şəxslərdən birinə çevrilir. O, Ənvər Paşa və Camal Paşa ilə birgə məşhur Üç Paşa iqtidarını quraraq dövlətin modernləşməsində vacib rol oynayıb.

Həmçinin qeyd etmək lazımdır ki, Tələt Paşa İttihad və Tərəqqi Cəmiyyətinin liderlərindən biri olaraq Osmanlı dövlətinin Birinci Dünya müharibəsində iştirakından yana olan ən fəallarından olub. O həm də müharibə dövründə dövləti içdən sarsıtdığı güman edilən ermənilər daxil olmaqla bəzi ünsürlərin Anadoludan çıxarılmasına dair köç qanunun hazırlanması və tətbiqində yaxından iştirak edib. Bu qərar gələcəkdəki Türkiyə Cümhuriyyətinin müəyyən separatizm cərəyanlarından yan keçməsinə səbəb olub.

Tələt bəyin həm Cəmiyyətin daxilində, həm də dövlət idarəsində nüfuzunun artması müharibə əleyhdarı olan sədrəzəm Səid Həlim Paşanın vəziyyətini çətinləşdirirdi. Sədrəzəmin ittihadçılarla münasibətlərinin pisləşməsinin ardından 1917-ci ilin yanvar ayında Tələt bəyin sədarətə gətirilməsi fikri irəli sürülür. Nəhayət, 3 fevral 1917-ci ildə Səid Həlim Paşanın səhhətini səbəb göstərərək istefa etməsinin ardından Tələt bəy vəzirlik rütbəsi ilə sədarətə gətirilir. Beləliklə, Tələt Paşa Osmanlı tarixində sədarətə gətirilən ilk millət vəkili olur.

Ancaq ABŞ prezidenti Vudro Vilsonun vasitəçiliyi ilə Osmanlı dövlətinin yeni sülh müzakirələrinə başlaması Tələt Paşa hökumətinin fəaliyyətinə əngəllər yaradır. Nəticədə 1918-ci ilin oktyabrında Tələt Paşa sədrəzəmlikdən istefa verir və eyni ayda Əhməd İzzət Paşanın yeni hökumət kabinetini qurmasıyla vəzifəsi tamamilə sona çatır. İttihad və Tərəqqi Cəmiyyətinin təşkilatın ləğvinə qərar verdiyi 1 noyabr 1918 tarixli son iclasına rəhbərlik edən Tələt Paşa o gecə Ənvər və Camal Paşa kimi Cəmiyyətin digər önəmli üzvləri ilə birlikdə alman gəmisinə minərək Sevastopola, oradan isə Berlinə mühacirət ediblər.

Tələt Paşa 1921-ci il martın 15-də Berlində Daşnaksütyun Partiyasının təşkil etdiyi “Nemezis” əməliyyatı çərçivəsində Soğomon Teyliryan adlı erməni terrorçusu tərəfindən qətlə yetirildi. Ələ keçirilən cinayətkar əqli xəstə olması bəhanə göstərilərək eyni il iyunun 3-də məhkəmə tərəfindən sərbəst buraxılır. Tələt Paşanın uzun müddət Berlin müsəlman məzarlığında qalan cənazəsi isə 22 il sonra İstanbula gətirilərək Hürriyət abidəsi yaxınlığında dəfn edilir.

Tələt Paşa ölümünə az qalmış qələmə aldığı xatirələrində belə qeyd edib: “Məni bir gün küçədə güllələyəcəklər. Alnımdan qan axaraq yerə səriləcəyəm. Yataqda ölmək nəsib olmayacaq. Ziyanı yoxdur, gəlib vursunlar. Vətən mənim ölümümlə bir şey itirməyəcək. Bir Tələt gedər, min Tələt yetişər!”.