Əsrlərə sinə gərən, işgəncələrə şahidlik edən Trakay qəsri və Litvada yaşayan yəhudi türklər - REPORTAJ

Litvanın zəngin tarixə malik olan şəhərlərindən biri də Trakaydır.

"Report"un müxbirinin Litvadan verdiyi məlumata görə, paytaxt Vilnüsdən 28 kilometr qərbdə yerləşən bu qədim şəhər turistləri cəlb edən yerlər sırasındadır. Lakin Trakayı əcnəbilər üçün cəlbedici edən yeganə faktor heç də onun Vilnüsün qonşusu olması deyil. Bu gün ölkəyə səfər edən insanların Trakayın seyrinə çıxmasının arxasında dayanan başlıca səbəb Litva şahzadələrinin iqamətgahı olmuş, Qərbi Avropanın alınmaz qalası statusunu daşımış Trakay qəsrinin burada yerləşməsidir. Müharibələrə, həbslərə, işgəncələrə, xəyanət və məhəbbətlərə şahidlik etmiş qəsr XIV əsrdə, 1370-ci ildə Litvanın böyük hersoqu Keystutun göstərişi ilə 21 adadan ibarət olan Galve gölünün ən böyük adalarından birində inşa edilib. Oğlu Vytautas hakimiyyəti dövründə -1409-cu ildə inşa prosesi yekunlaşıb. Vytautas elə bu qalada 1430-cu ildə vəfat edib. Lakin onun ölümündən çox əvvəl, hələ 1410-cu ildə baş tutan Qrünvald döyüşündən etibarən Trakay qəsri hərbi əhəmiyyətini itirib.

Sigismund Augustusun hakimiyyəti dövründə qala intibah memarlığı üslubunda dizayn edilib və iqamətgaha çevrilib. XVI əsrdən etibarən isə həbsxana kimi istifadə edilməyə başlayıb. Müxtəlif dövrlərdə müharibələr səbəbilə dağıntılara məruz qaldığı üçün yenidən bərpasına ehtiyac yaranıb. Lakin sonuncu bərpa prosesi xeyli yubanıb. Belə ki, XVII əsrdə Çar Rusiyası ilə müharibələr zamanı qala ciddi ziyan gördüyü halda 250 ilə yaxın bərpa edilməyib, nəticədə daha da yararsız vəziyyətə düşüb. XIX əsrdən isə yenidən qurulması istiqamətində ilkin addımlar atılıb. Onun orijinal freskaları Polşa-Litva rəssamı Vinsent Smokovski tərəfindən eyniləşdirilərək qorunub. 1905-ci ildə Rusiya hakimiyyəti qala xarabalıqlarını qismən bərpa etmək qərarına gəlib. Hətta Birinci Dünya Müharibəsi illərində alman mütəxəssisləri bir neçə dəfə qalanı bərpa etməyə cəhd göstəriblər. Ancaq yenidənqurmanın əsas hissəsi 1961-ci ildə yekunlaşıb və qalaya XV əsr üslubunun görüntüsü hakim olub.

Bu gün qəsrə daxil olanda hər otaqda fərqli mənzərə ilə qarşılaşırsan. Freskalara baxmaqdan doymaq olmur. Hər otaq bizi ayrı dövrün tarixi əşyaları ilə tanış edir. Məsələn, bir otaqda sırf saray qadınlarının geyimləri nümayiş olunur. Digər bir otaqda onların istifadə etdikləri aksesuarlar, zinət əşyaları var. Qədimi əsaları, möhürləri, pulları da burada görə bilərsiniz. Hətta qılınc, xəncər, nizə, qalxan və digər döyüş alətləri, eləcə də əsirlərin saxlanma şəraitləri ilə də tanış ola bilərsiniz.

Şahzadənin yataq otağı, iş otağı, xəzinə otağı da olduqca maraqlı şəkildə ziyarətçilərə təqdim olunur. Burada hətta evlilik mərasiminin icra olunduğu təxminən 50 nəfərlik zal da mövcuddur. Ümumilikdə, bu ecazkar məkanı diqqətli gəzmək üçün, heç olmasa, bir saat vaxt ayırmalısınız.

Göllərlə əhatələnən, mistik görüntüsü ilə insanı özünə doğmalaşdıran Trakayı əvəzsiz turizm mərkəzinə çevirən başqa bir xüsusiyyəti isə dini inancları ilə digər türk xalqlarından fərqlənən kəraim türklərinin məskəni olmasıdır. Onların Krımdan Litvaya köçü elə Vytautasın dövründə - 1398-ci ildə baş tutub. Belə ki, Krımda döyüşdə qalib gələn Vytautas 380-ə yaxın kəraim ailəsini özü ilə Trakaya gətirib. Onun bu addımı atmaqdakı əsas məqsədi isə cəngavər türklər hesabına qalanın təhlükəsizliyini təmin etmək olub. Beləliklə, kəraimlər döyüşçülər və mülki şəxslər kimi iki fərqli qrupa ayrılıblar. Döyüşçülər digər qalaların və Trakay qəsrinə çəkilən körpünün mühafizəsini həyata keçiriblər. Artıq 600 ildən çoxdur ki, Trakay həm də türklərin yuvasıdır. Burada onların öz icmaları, muzeyləri, ibadət evləri var.

Kəraim türklərini fərqli edən xüsusiyyət isə təkcə onların yəhudilik inancına sahib olub Kenesada (ibadət evləri) ibadət etmələri deyil, həm də əsrlər boyu litvalılarla iç-içə yaşadıqları halda öz milli dəyərlərini, adət-ənənələrini, dillərini qoruyub saxlamalarıdır.

Düzü, Trakaya baharı gözləmədən gəlməyimin əsas səbəbi də elə kəraimlər oldu, onların danışığını eşitmək, yeməklərindən dadmaq və digər türk toplumundan uzaq düşdükləri halda, dəyərlərinə sahib çıxmağı bacardıqlarını gözlərimlə görmək istədim. Keçirdiyim hislərə keçməzdən əvvəl qeyd edim ki, bu gün dünyada 30 000 civarında kəraim yaşayır, lakin etnik xüsusiyyətinə görə onların heç də hamısı türk deyillər. Sadəcə 2 000-ə yaxını türk əsillidir deyə kəraim türkləri ifadəsini daha doğru hesab edirəm. Hazırda kəraim türkləri başda Krım və Litva olmaqla Rusiya, Ukrayna, Türkiyə, Polşada yaşayırlar. Litva hökumətinin 2021-ci ilə aid statistik məlumatına görə, Litvada kəraim türklərinin sayı 192 nəfərə qədər azalıb. 2011-ci ildə bu rəqəm 241 olub. Sual oluna bilər ki, 380 ailə gəldikləri halda, sayları artmaq yerinə, günü-gündən niyə azalıb?

Bax, elə kəraimləri xüsusi edən də məhz bu sualın cavabıdır. Çünki onlar dinin təsiri ilə formalaşan adətlərinə əsrlər boyu sadiq qalıblar, XXI əsrdə belə başqa millətlərin nümayəndələri ilə evlənmirlər. Litvalılarla illərdir qonşu olsalar da, xristian olduqları üçün onlarla izdivaca getmirlər. Toy adətləri tam eyni olmasa da, bizə yaxındır. "Həri", toyuq ziyafəti, nişan, nikah, toy şənliyi və toydan bir həftə sonra ulu toy şənbəsindən ibarətdir.

Onların yaşadığı, səni sonda qalaya aparan küçəyə daxil olanda belə artıq fərqliliklərini hiss etməyə başlayırsan. Elə ən başda milli yeməkləri olan kibinayın qoxusundan. Görüntü olaraq şəkərburanı andıran, ancaq ölçü və tərkib olaraq fərqli olan bu xəmir yeməyi, əsasən, mal əti ilə hazırlanır. Lakin toyuq və tərəvəzlə hazırlanan növü də mövcuddur. Trakaydakı bütün restoranlarda onu rahatlıqla tapıb dada bilərsiniz, hətta açıq havada da bişirib satırlar.

Kəraim türklərinin evləri də litvalıların evlərindən seçilir, taxtadan hazırlanmış və fərqli rənglərə boyanmış bu evlərin çoxu, demək olar ki, eyni ölçü və formaya sahibdirlər. Evlərin küçəyə baxan hissəsində üç yanaşı pəncərəsi olur ki, bu pəncərələrdən birincinin Allah, ikincinin ev sahibi, üçüncünün isə qonaq üçün qoyulduğu deyilir. Lakin Litva kəraimləri üzərinə tədqiqatlar aparmış, hətta onlarla bağlı kitab yazmış litvalı diplomat, jurnalist Halina Kobeskayte bu iddianın doğru olmaya biləcəyini söyləyib.

Araşdırmalara əsasən, bu gün kəraim dilində dünyada 30-a yaxın insan sərbəst danışa bilir və onların hamısı Litvada yaşayır. Bu dil YUNESKO-nun Təhlükədə olan Dünya Dilləri Atlasına daxil edilib. Lakin kəraim türkləri ana dilini milli mənsubiyyətə və dinə bərabər tutduqları üçün yaşlı nəsil dillərini bacardıqları qədər gənclərə öyrətməyə çalışırlar. Ümumilikdə isə karaim türkcəsinin üç dialekti mövcuddur: Trakay, Haliç-Lutsk və Krım. Krım dialektinin Trakay dialektindən çox fərqli olduğu deyilir ki, buna səbəb də Krım karaimlərinin dilinin bir tərəfdən Krım tatarlarının, digər tərəfdən də Krımdakı Osmanlı türkcəsinin təsirinə məruz qalmasıdır. Elə həmin təsirlər səbəbilə hazırda həm Krım, həm də Haliç-Lutsk dialekti işləkliyini itirib. Yox olmaq təhlükəsi ilə üz-üzə qalan bu dili duymaq, az sayda insanın onu əsrlər boyunca necə qoruduğunu dərindən öyrənmək üçün növbəti səfərimizdə Trakay dialektində danışa bilən bir kəraim türkünü tapıb danışdıra biləcəyimi ümid edirəm. Bir də, kəraimlərin türklüyü və dillərini Litvada hələ uzun illər yaşadacaqlarını arzulayıram. Vahabzadənin də dediyi kimi, xalqın əqli, hikməti onun ana dilindədir!