NASA-da işləyən azərbaycanlı: “Vətən Bakıdır”

Allen Tərlan oğlu Mirqədirov on iki yaşlı uşaq olarkən ailəsi ilə birlikdə ABŞ-a köçüb. Amma Vətən sevgisini ruhunda ömür boyu qoruyub. Başının işlə qarışıq olmasına (Allen on ildən çoxdur NASA-da çalışır) baxmayaraq, vaxtaşırı Bakıya gəlir, sonuncu dəfə üç il əvvəl gəlib. “Report”a müsahibəsində o, nə işlə məşğul olmasından, nə arzulamasından və Vətən anlayışının onun üçün nə məna kəsb etməsindən danışıb.

- Allen, NASA-da işə düzəlmək çətindir və bunu necə bacardınız?

- NASA-ya girmək asan deyil, çox güclü rəqabətə tab gətirməli oldum. Ancaq bu məqsədə doğru şüurlu şəkildə irəliləyirdim, çünki Milli Aeronavtika və Kosmos Administrasiyasına daxil olmaq istəyinin arxasında daha da vacib vəzifə - astronavt olmaq dururdu və indi də durur. Əvvəlcə Hərbi Hava Qüvvələri Akademiyasını bitirdim, Hərbi Kosmik Qüvvələrdə xidmət etdim və San Dieqoda aerokosmik mühəndis ixtisası üzrə magistr dərəcəsi aldım. Magistraturanı bitirdikdən sonra bir ilə yaxın NASA-ya müraciət etdim, nəhayət, məni dəvət etdilər və artıq 20 ildən çoxdur aerokosmik mühəndis kimi NASA-da çalışıram. Əlbəttə, astronavt olmaq üçün seçimlər daha çətin keçir. Seçimlər hər üç-dörd ildən bir keçirilir və seçim turu açılan kimi orada iştirak edirəm.

- Marsa və Aya iki beynəlxalq “ekspedisiya”dakı iştirakınız bu məqsədə çatma yolunda mərhələlərdir? Zəhmət olmasa, oraya necə getməyiniz barədə bizə məlumat verərdiniz.

- Şəxsi planda, əlbəttə ki, hə. Eksperimentlər mənim birbaşa işimlə heç bir əlaqəyə malik deyildi. Onlara könüllü kimi qatıldım. Bu, astronavt olub-olmayacağımı görmək üçün şəxsi yoxlamam idi. Ancaq tapşırıq təbii olaraq daha geniş idi. NASA-nın ekipajların qapalı məkanda uzun müddət birgə qalmasını tələb edəcək Marsa və Aya uçuş üzrə konkret planları olduğundan bu cür təcrübələrə də ehtiyac var. Uçuş iştirakçılarının cins baxımından tərkibi, çoxmillətli olub-olmaması, iştirakçıların psixo-fizioloji vəziyyətinin necə olması və s. məsələləri aydınlaşdırmaq lazım idi. Əlbəttə, heç bir simulyasiya mütləq dəqiq məlumatlar verə bilməz, lakin bunları əldə etmək üçün eksperimentlər aparırdıq. Mənim üçün ən vacib şey təkcə iştirak etmək deyildi, həm də insan təfəkkürünə kosmos, gələcək uçuşlar barədə şəxsi töhfəmi vermək fürsəti idi.

Marsdakı şərtlərin imitasiyası üçün uzaq planetin mənzərəsinə oxşar yer tapıldı - Havay adalarındakı sönmüş Mauna Loa vulkanının yamacı. Bu ərazidə altı nəfərdən ibarət komandamızın (beş amerikalı və bir Kanada nümayəndəsi) səkkiz ay xarici dünyadan tam təcrid olunduğu xüsusi kompleks inşa edildi. Nəticələri bir çox təşkilatı maraqlandıran bir çox elmi təcrübələr aparıldı. Gəmi ekipajının uzaq kosmosa uzun səyahətə çıxarkən hansı psixoloji və tibbi problemlərlə qarşılaşa biləcəyini öyrənmək lazım idi. Bunun üçün olduğumuz komplekslərə videokameralar quraşdırılmışdı və öz üzərimizdə isə ötürücülər quraşdırılmışdı. Çölə yalnız skafandrlarda çıxırdıq.

“Mars-8”dən sonra Aya “ekspedisiya” - SIRIUS-19 oldu. Tapşırıqlar eyni idi, çünki bildiyiniz kimi, uzaq məsafəli kosmik uçuşlar bir aya yekunlaşmır və ekspedisiyanın uğurlu olması üçün ekipajın necə olmasını anlamaq çox vacibdir. Altı nəfərlik ekipajın Aya uçuşunun imitasiyası üzrə SIRIUS-19 eksperimenti Rusiya Elmlər Akademiyasının Tibbi-Bioloji Problemlər İnstitutunun Moskvadakı yerüstü eksperimental kompleksi əsasında həyata keçirildi. Ay ekspedisiyası Marsa “uçuş”dan iki dəfə az vaxt apardı. Ancaq hər iki təcrübə təkcə elm üçün deyil, həm də kosmik məkanın öyrənilməsi üzrə planlarının həyata keçirilməsi üçün çox vacib idi. Planlaşdırıcılar bu təcrübələrin nəticələrini hələ də təhlil edirlər. Artıq ideal ekipajın necə olmasını, neçə nəfərdən ibarət olmasını, içərisində neçə kişi, neçə qadın olmasını və s. müəyyənləşdirə biliblər.

- Pandemiya təcridetmənin bir çox insanlar üçün ağır sınaq olduğunu göstərdi. Bilmək istərdik ki, insanların bu qədər uzun müddət qapalı məkanda olması zamanı hansı çətinliklər yaranır? Marsa və Aya “uçuşlar” zamanı bunun öhdəsindən necə gəldiniz?

- Şəxsən mən bu ekspedisiyalar sayəsində özüm və digər insanlar haqqında çox şey öyrəndim, bu sınaqlardan normal keçdiyimi deyə bilərəm. Təcridolunma, səkkiz və dörd ay müddətində kiçik kollektivlə bir yerdə qalmaq mənim üçün problem yaratmadı. Ancaq bu iki ekipaj üzvlərinin heç də hamısı “uçuş” belə yaşamadı. Bəzən insanları ayırmaq və sakitləşdirmək lazım gəlirdi, sonra hər şey düzəlirdi. Düzdür, iştirak etdiyim hər iki ekspedisiyada fövqəladə bir şey olmadı. Hərçənd belə təcrübələrin bəzilərində onların yekunlaşdırılmasına gətirib çıxaran olaylar da olub. Ancaq bu da bir təcrübədir.

- Kosmosa marağınızı nə formalaşdırıb? Astronavt olmaq istəyiniz nədən yaranıb?

- İki səbəb var. Biri şəxsidir, digəri isə bir qədər genişdir. Şəxsi səbəb özümün kosmosa çıxmaq, bu hissləri yaşamaq istəyimdir. İkincisi, bir qədər pafoslu səslənsə də, özümü yalnız Allen Mirqədirov kimi yox, Yerdən kənara çıxan insanlığın bir hissəsi kimi hiss etmək arzusudur. Kosmik sfera ilə bağlı olan gələcəyi yaxınlaşdırmaq fürsətinə sahib olmaqdır.

- Astronavtlar sırasına daxil olanların hansı real layihələrdə iştirak edəcəyi məlumdur?

- Əsas odur ki, həmin sıraya düşəsən, hara uçacağın, məncə, o qədər də vacib deyil. Bu, Yerətrafı orbitə uçuş da ola bilər, Beynəlxalq Kosmik Stansiyaya uçuş da ola bilər, NASA-nın 2024-cü ilə planlaşdırdığı və hazırda intensiv hazırlıqların getdiyi Aya uçuş da.

- Hazırda hansı yeni layihələrdə iştirak edirsiniz? Yoxsa gündəlik işlərlə məşğulsunuz?

- Yeni eksperimentlər nəzərdə tutursunuzsa, xeyr, hazırda yoxdur. Gündəlik işimlə peyklər və yerüstü stansiyalar – yalnız ABŞ-da deyil, bir sıra digər ölkələrdə də quraşdırılmış antenalar arasında telekomunikasiya əlaqəsinin tətbiqi ilə məşğulam.

- Bakıdan uşaq olarkən ayrılmısınız. İndi sizi Azərbaycanla bağlayan nəsə varmı və sizin üçün vətən anlayışının arxasında nə dayanır?

- İngilis dilində vətən anlayışı yoxdur. Bizim üçün isə vətən yalnız bir anlayış deyil, çox əziz və yaxın bir şeydir. Köklərimizin olduğu, böyüdüyünüz, ilk dostlar qazandığımız yerdir, 8-ci kilometrdəki bir ailə kimi olan kiçik həyətdir. 145 saylı məktəbdə oxumuşam. 12 yaşında Bakını tərk etsəm də, xatirələrimi ehtiyatla qorumuşam. Bəlkə də uşaqlıq təəssüratlarının ən parlaq olmasına görə. Bir də neçə yaşın olursa olsun, insanların bir-birinə münasibətləri çox vacibdir və yaddaqalan olur. Hansı millətdən olmağın vacib deyildi, yalnız bir şey vacib idi - necə insansan. Sırf insani keyfiyyətlərinə görə dost, yoldaş olduğum uşaqlar var idi. Bu, çox dəyərlidir. Evdə iki Azərbaycan telekanalı qoşuludur, onlara xəbərlərə görə yox, Azərbaycan dilini, Azərbaycanca danışığı eşitmək üçün baxıram. İmkan olanda Bakıya gəlirəm, burada əzizlərim, məktəb yoldaşlarım, dostlarım var.

- Qardaşlar, bacılar necədir?

- Valideynlərim, nənəm, iki qardaşım və bir bacım ABŞ və Avropada yaşayır. Ancaq Bakıda qohumlar və dediyim kimi, tanışlar və dostlar var. Üç övladım - 8 və 6 yaşında uşaqlar və 1 yaşında körpəm var. Böyüklərə artıq ulu nənəsi Səriyyə xanımın, babası Tərlanın yaşadığı, atalarının məktəbdə oxuduğu Xəzərin sahilindəki gözəl şəhərdən, adət-ənənələrimizdən, mədəniyyətimizdən və vətənimin sevdiyim bir çox şeylərindən danışıram.

Eleonora Abasquliyeva