Sabitlik amili: ARDNF dayanıqlı iqtisadi inkişafın təminatı kimi

Xəzər dənizinin qoynunda, Bakının futuristik göydələnləri fonunda Azərbaycan Dövlət Neft Fondunun (ARDNF) monumental binası ucalır. Onun heyranedici memarlığı təkcə maliyyə gücünü deyil, həm də fondun ölkə iqtisadiyyatında oynadığı xüsusi rolu əks etdirir.

1999-cu ildə yarandığı gündən bəri ARDNF Azərbaycanın makroiqtisadi sabitliyinin təməl nöqtəsinə çevrilib. Neft ixracından əldə edilən əlavə mənfəətin saxlancı olan fond dünyada enerji qiymətlərinin dəyişkənliyinə qarşı bufer rolunu oynayır. Qiymətlərin enməsi dövrlərində fond xilaskar kimi çıxış edir, büdcəni və sosial proqramları “qidalandırır”, ölkəni kəskin iqtisadi sarsıntılardan qoruyur.

Amma ARDNF təkcə “neft qazanı” deyil. Fond qeyri-resurs sektorlarına investisiya yatırmaqla və uzunmüddətli artımı stimullaşdırmaqla iqtisadiyyatın diversifikasiyasında fəal rol oynayır.

Lakin hər bir sikkədə olduğu kimi, ARDNF-nin də əks tərəfi var. Bəzi tənqidçilər neft gəlirlərindən həddən artıq asılılığın iqtisadiyyatın digər sahələrinin inkişafına mane olduğunu iddia edərək onu “resurs lənətinin təcəssümü” adlandırırlar.

Fondun tərəfdarları isə hesab edirlər ki, ARDNF hökm yox, alətdir. Fondun ölkə üçün xeyir, yoxsa yükə çevriləcəyi onun resurslarının düzgün idarə olunması siyasətindən asılıdır.

Neft strategiyası ilə işıqlandırılan tarix

Başlayaq ondan ki, neft təkcə resurs yox, inkişafın hərəkətverici qüvvəsi olmaqla Azərbaycanın tarixində həmişə xüsusi rol oynayıb. Müstəqillik əldə etdikdən sonra ölkə kəskin sınaqlarla üzləşdi və neft çətinliklərin öhdəsindən gəlməyin açarına çevrildi. Ümummilli Lider Heydər Əliyevin müdrik rəhbərliyi ilə Azərbaycan üçün yeni dövrə qədəm qoyan yeni neft strategiyası hazırlandı.

1994-cü ildə dünyanın neft nəhəngləri ilə “Əsrin müqaviləsi” imzalandı. Bu, sadəcə razılaşma yox, ölkəni iqtisadi baxımdan çıxılmaz vəziyyətdən çıxaran, həyat qurtaran yol idi. Tədricən neft və qazın satışından əldə olunan gəlirlər yeni formada reallaşmağa başladı, təkcə xammal gəlirinə deyil, gələcəyə sərmayəyə çevrildi.

1999-cu ildə Heydər Əliyevin fərmanı ilə ARDNF yaradıldı. Bu struktur neft sərvətlərinin etibarlı qoruyucusu və paylayıcısına çevrilərək, sərvətləri ölkənin uzunmüddətli inkişafı üçün katalizatora çevirib.

Yarandığı gündən bəri ARDNF öz missiyasını ardıcıl surətdə yerinə yetirir:

Makroiqtisadi sabitliyi təmin etmək: neft gəlirləri ölkəni xarici şoklardan qoruyaraq Azərbaycan iqtisadiyyatının davamlı inkişafı üçün möhkəm təmələ çevrilib.

İqtisadiyyatın şaxələndirilməsi: neft sektoru ilə məhdudlaşmayaraq, ARDNF qeyri-neft sektorlarına sərmayə qoyur, onların artımını stimullaşdırır və yeni iş yerləri yaradır.

“İnsan kapitalını” inkişaf etdirmək: təhsil, səhiyyə, elm - bütün bu sahələr Azərbaycanın gələcəyinin istedad və potensialını inkişaf etdirərək ARDNF-dən dəstək alır.

Yoxsulluğun azaldılması: ARDNF tərəfindən maliyyələşdirilən sosial proqramlar əhalinin ən həssas təbəqələrinə kömək etməklə, hər bir vətəndaşın həyatını yaxşılaşdırır.

Genişmiqyaslı infrastruktur layihələri həyata keçirmək: yollar, körpülər, enerji obyektləri müasir Azərbaycanın ayrılmaz hissəsidir və onların tikintisində ARDNF əsas rol oynayır.

ARDNF tərəfindən həyata keçirilən Heydər Əliyevin neft strategiyası Azərbaycanı iqtisadiyyatı dinamik inkişaf edən, gələcəyə inamla addımlayan ölkəyə çevirib. Bu, neftin sadəcə resurs deyil, quruculuq və tərəqqi vasitəsinə çevrildiyi müdrik idarəetmə, uzaqgörənlik və qətiyyət haqqında tarixçədir.

Etibarlı qalxan

Enerji sektorundan asılı olan Azərbaycan iqtisadiyyatı hər zaman neft və qazın qiymətlərinin dəyişməsi ilə bağlı risklərə məruz qalıb. ARDNF sabitləşdirici alət kimi bu asılılığı azaltmağa kömək edir. Fond investisiya portfelinin şaxələndirilməsi, vəsaitlərin iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrinə yönəldilməsi ilə fəal məşğul olur. Bu, xarici şokların təsirini yumşaltmağa və ölkə iqtisadiyyatını qlobal enerji bazarındakı dəyişikliklərə daha az həssas etməyə imkan verir.

Azərbaycanın xarici ticarət balansının formalaşmasında neft və qaz ixracından əldə olunan gəlirlər mühüm rol oynayır. ARDNF maliyyə axınlarını toplayaraq və optimal şəkildə idarə edərək bu gəlirlərin sabitliyini təmin edir. Fondun fəaliyyət göstərdiyi 25 il ərzində onun gəlirləri 202,1 milyard ABŞ dolları təşkil edib ki, bunun da 189 milyard ABŞ dolları neft-qaz müqavilələrindən əldə olunub. Bu, ölkənin xarici ticarət mövqeyini gücləndirməyə və müsbət ticarət saldosunu saxlamağa imkan verib. Buna sübut olaraq 2023-cü ildə 10,3 milyard ABŞ dolları həcmində müsbət ticarət saldosu yaranıb. Profisitli tədiyyə balansı şəraitində ölkənin strateji valyuta ehtiyatlarında əvvəlki ilə nisbətən 17,1 % artım müşahidə edilib. Xüsusilə də ARDNF-nin valyuta aktivləri əvvəlki ilə nisbətən 14,3 % artıb ki, bu da qlobal karbohidrogen ve maliyyə bazarlarının qeyri-sabitliyi şəraitində ölkənin maliyyə vəziyyətinin gücləndiyini göstərir.

Bu, ARDNF-nin keçən 25 il ərzində öz gəlirlərinin əhəmiyyətli bir hissəsini infrastrukturun inkişafına və enerji sektorunun modernləşdirilməsinə dəstək olan uzunmüddətli investisiyalara yönəltməsinə baxmayaraq baş verib. Belə ki, müxtəlif layihələrin maliyyələşdirilməsinə ayrılan məbləğ 2024-cü il iyulun 1-nə 11,8 milyard ABŞ dolları təşkil edib. Bu investisiyalar dayanıqlı iqtisadi inkişafa töhfə verən nəqliyyat infrastrukturu, enerji təhlükəsizliyi və texnologiyanın modernləşdirilməsi kimi sahələri əhatə edir.

Fond tərəfindən dövlət büdcəsinə transfertlər hesabına isə ölkə iqtisadiyyatına daha da böyük dəstək göstərilib. 2024-cü il iyulun 1-nə onların məbləği 128,9 milyard ABŞ dollarına çatıb. Bu vəsaitlər mühüm infrastruktur layihələrinin maliyyələşdirilməsinə imkan yaradıb, ölkənin nəqliyyat, enerji və sosial infrastrukturunun müasirləşdirilməsinə kömək edib. Belə resursların olması Azərbaycana öz imkanları hesabına azad edilmiş əraziləri bərpa etməyə imkan verib.

Lakin ölkənin əsas məqsədlərindən biri növbəti illər üzrə dövlət büdcəsinin neft daxilolmalarından və dolayısıyla ARDNF-dən dövlət büdcəsinə olan transfert köçürülmələrindən asılılığı azaltmaqdır. Neftdən asılılığın azaldılması, qeyri-neft sektorunun inkişafı üçün əlverişli mühitin yaradılması və özəl sektorun iqtisadi aktivliyinin stimullaşdırılması dövlətin vacib hədəfləri hesab edilir.

Gələcəyə sərmayə

ARDNF makroiqtisadi sabitliyin və iqtisadiyyatın şaxələndirilməsinin təmin edilməsi ilə yanaşı, istedadlı gənclərin təhsilinə sərmayə qoymaqla ölkənin insan kapitalının inkişafında mühüm rol oynayır. Fəaliyyəti dövründə fond üç dövlət proqramının maliyyələşdirilməsinə 295,3 milyon ABŞ dolları həcmində vəsait ayırıb.

“2007-2015-ci illərdə Azərbaycan gənclərinin xarici ölkələrdə təhsili üzrə Dövlət Proqramı” çərçivəsində ARDNF tərəfindən 3 302 tələbəyə təqaüd verilib, onlara dünyanın nüfuzlu universitetlərində təhsil almaq imkanı yaradılıb. Proqram mühəndislik və kompüter elmlərindən tutmuş tibb və biznesə qədər geniş spektri əhatə edib. Bu təqaüdçülər xaricdə təhsil aldıqdan sonra Azərbaycana qayıdıb, ölkənin inkişafına öz töhfələrini verməklə, öz sahələri üzrə ixtisaslı mütəxəssis və liderlər kimi yetişiblər.

Bununla da kifayətlənməyərək, ARDNF “Azərbaycan Respublikasında ali təhsil sisteminin beynəlxalq rəqabətliliyinin artırılması üzrə 2019-2023-cü illər üçün Dövlət Proqramı” çərçivəsində təhsilə investisiya yatırmaqda davam edir. Bu proqram çərçivəsində Fond artıq 233 doktorantın dünyanın aparıcı universitetlərində təhsilini maliyyələşdirib.

Hazırda gənclərin xarici ölkələrin nüfuzlu ali təhsil müəssisələrində təhsilinə dair 2022-2026-cı illər üçün Dövlət Proqramının icrası davam etdirilir.

İnsan kapitalına qoyulan bu investisiyalar Azərbaycanın uzunmüddətli inkişafının açarıdır. Təhsil insanlara öz potensiallarını reallaşdırmağa və cəmiyyətə böyük töhfələr verməyə imkan verən güclü vasitədir.

Bunu dərk edən ARDNF vətəndaşların təhsilinə sərmayə qoymaqla ölkənin gələcəyinə sadiqliyini nümayiş etdirir.

ARDNF-nin sosial sahədə fəaliyyətinin digər əsas istiqaməti məcburi köçkünlərin sosial vəziyyətinin yaxşılaşdırılmasıdır. 25 il ərzində fond bu məqsədlərə 2 milyard 786,6 milyon ABŞ dolları ayırıb. Bu vəsait məcburi köçkünlərin mənzillə təmin olunmasına, həyat şəraitinin yaxşılaşdırılmasına və sosial inteqrasiyasına yönəldilib, bu da onların sosial-iqtisadi vəziyyətini xeyli yaxşılaşdırıb.

ARDNF qlobal suveren fondlar fonunda

ARDNF-nin Azərbaycanın makroiqtisadi sabitliyində rolunu daha dolğun başa düşmək üçün onu digər ölkələrdəki analoji fondlar kontekstində nəzərdən keçirmək vacibdir.

Norveçin Neft Fondu kimi də tanınan Dövlət Qlobal Pensiya Fondu (Government Pension Fund Global, GPFG) dünyanın ən böyük və ən uğurlu suveren fondlarından biridir. Fond 1,6 trilyon ABŞ dollarından çox aktivləri idarə edir və bütün dünyada səhmlərə, istiqrazlara və daşınmaz əmlaka sərmayə qoyur. ARDNF kimi, Norveç fondu da investisiyalarını aktiv şəkildə diversifikasiya edir ki, bu da risklərin azaldılmasına və iqtisadiyyatın dayanıqlığının təmin olunmasına kömək edir.

Əbu-Dabi İnvestisiya İdarəsi (Abu Dhabi Investment Authority, ADIA) BƏƏ-nin əhəmiyyətli neft gəlirlərini idarə edərək, onları bütün dünyada uzunmüddətli investisiyalara yönəldir. Aktivləri 700-800 milyard ABŞ dolları dəyərində qiymətləndirilən ADIA həmçinin diversifikasiya və risklərin idarə edilməsinə diqqət yetirir. Bununla belə, ARDNF-dən fərqli olaraq, ADIA beynəlxalq investisiyalara daha çox önəm verir ki, bu da BƏƏ-yə gəlirlərini səmərəli şəkildə bölüşdürməyə və neft sektorundan asılılığı azaltmağa imkan verir.

Səudiyyə Ərəbistanının Dövlət İnvestisiya Fondu (Public Investment Fund, PIF) “Vision 2030” proqramı çərçivəsində ölkə iqtisadiyyatının şaxələndirilməsi istiqamətində fəal iş aparır. Fond neftdən asılılığı azaltmaq məqsədi ilə müxtəlif sektorlara, o cümlədən texnologiya, infrastruktur və turizmə sərmayə qoyur. PIF 2030-cu ilə qədər aktivlərini 2 trilyon ABŞ dollarına çatdırmağı və onu dünyanın ən böyük suveren fondlarından birinə çevirməyi planlaşdırır. ARDNF kimi PİF də ölkənin sosial və iqtisadi transformasiyasında mühüm rol oynayır.

ARDNF risklərin minimumlaşdırılması ilə mənfəətin artırılmasına yönəlmiş ciddi investisiya prinsiplərinə riayət edir. Bu o deməkdir ki, ARDNF şübhəli layihələrə, avantüralara investisiya qoymur.

Bunun əvəzinə o, ölkəyə uzun illər fayda verəcək uzunmüddətli, davamlı investisiyalara diqqət yetirir. Bunun nəticəsidir ki, ARDNF ehtiyatlarla zəngin olan digər ölkələr üçün nümunə olub.

Məhz bu siyasət sayəsində 25 il ərzində ARDNF-nin investisiya gəlirləri 13,1 milyard ABŞ dolları təşkil edib. Eyni zamanda, fondun əməliyyat xərcləri 0,4 milyard ABŞ dollar təşkil edib ki, bu da fondun idarə edilməsində səmərəliliyin yüksək səviyyəsindən xəbər verir.

İlk baxışdan elə görünə bilər ki, ARDNF qazandığından çox xərcləyir. Lakin vəziyyəti daha dəqiq qiymətləndirmək üçün daha dərin təhlil aparmaq lazımdır. İnvestisiya gəlirlərinin və xərclərinin nisbətinə təsir edən amillər:

İnvestisiya növü: ARDNF səhmlər, istiqrazlar, daşınmaz əmlak və infrastruktur layihələri kimi müxtəlif aktivlərə investisiya qoyur. Bu aktivlərin gəlirləri əhəmiyyətli dərəcədə dəyişə bilər.

İqtisadi konyuktura: İnvestisiyadan əldə olunan gəlir dünyadakı iqtisadi vəziyyətdən asılı olaraq dəyişə bilər.

Valyuta məzənnələri: Valyuta məzənnələri xarici aktivlərə investisiyaların dəyərinə təsir göstərə bilər.

İdarəetmə xərcləri: ARDNF öz investisiyalarını idarə etmək üçün xərclər çəkir.

ARDNF-nin uğurları onu göstərir ki, neft gəlirlərini ağılla idarə etmək, həm indiki rifahı, həm də dayanıqlı gələcəyi təmin etmək mümkündür. Buna sübut olaraq 2023-cü il dekabrın 31-nə olan bəzi maliyyə göstəricilərinə diqqət yetirmək yetərlidir. Belə ki, bu dövrə Fondun səhm investisiyaları üzrə gəliri 3,5 milyard manat, istiqrazlar üzrə gəliri 3,04 milyard manat, məzənnə fərqindən xalis gəliri isə 109,3 milyon manat təşkil edib.

Resursların ağıllı idarə edilməsinə nümunə

Dünyanın bir çox ölkələri borc yükü altında olan büdcələrinə təşvişlə baxdığı dövrdə Azərbaycan ciddi maliyyə yastığı ilə öyünə bilər. Çünki ölkənin neft sərvətlərinin saxlancı olan ARDNF-nin aktivləri birbaşa dövlət borcundan beş dəfə çoxdur.

Bu, yaxınlarda “Moody's” tərəfindən Azərbaycanın suveren reytinqinin “Ba1” səviyyəsində müsbət proqnozla təsdiqlənməsinə səbəb olan əsas amillərdən biri olub. Agentliyin analitikləri qeyd edirlər ki, ölkənin aşağı borc yükü və xalis aktiv mövqeyi ilə güclü fiskal balansı onun əsas “kozırlarından” biridir.

“Moody's”in məcazi olaraq “ehtiyat qazanları” adlandırdığı fondun sərvətləri təkcə hökumətin likvidlik risklərini minimuma endirmir, həm də əlavə xarici buferlər təmin edir. Əsasən bazara çıxarılan sabit gəlirli qiymətli kağızlara yatırılan bu xarici valyuta ilə ifadə olunan aktivlər iqtisadi şoklar qarşısında güclü bufer təmin edir.

COVID-19 pandemiyası zamanı bu fiskal ehtiyatlardan müdrikcəsinə istifadə onların effektivliyinin bariz nümunəsidir. Onların sayəsində hökumət nəinki dövlət borcunun artımını məhdudlaşdıra, həm də maliyyə vəsaitlərini böhranın zərbəsini yumşaldaraq iqtisadiyyatı dəstəkləməyə yönəldə bildi.

2024-cü il iyulun 1-nə olan məlumata görə, ARDNF-də ümumilikdə 58 milyard ABŞ dolları məbləğində vəsait toplanıb ki, bu da ölkənin strateji valyuta ehtiyatlarının 83,2 %-ni, illik ÜDM-in (2024-cü ildə 71,4 milyard ABŞ dolları həcmində gözlənilir) isə 81 %-ni təşkil edir.

Geosiyasi qeyri-sabitlik və qlobal iqtisadi çağırışlar şəraitində Azərbaycanın neft qənaəti onun dayanıqlığının açarına çevrilir. Sanki Xəzər dənizinin sahilində bir qutuda gizlədilmiş bu qiymətli ehtiyatlar ölkədə rahatlıq və gələcəyə inam yaradır. Fond gəlirləri artırmağa və enerji sənayesinin vəziyyəti ilə bağlı riskləri azaltmağa çalışacaq ki, bu da uzunmüddətli perspektivdə davamlı iqtisadi inkişafı və sabitliyi təmin edəcək.

Yazı ARDNF-in yaradılmasının 25-ci ildönümü münasibətilə “Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Fondunun makroiqtisadi sabitliyin təminatında və ölkə iqtisadiyyatının inkişafında rolu” mövzusunda keçirdiyi müsabiqəyə təqdim olunur.