Ramiz Abutalıbov: "Rusiyada Azərbaycan diasporunun gələcəyi bu gündən, sizdən və məndən asılıdır" - MÜSAHİBƏ

Moskva. 8 yanvar. REPORT.AZ/ Azərbaycan diasporunun Rusiyadakı, buna qədər isə Fransa və Avropadakı tanınmış simalarından biri Ramiz Abutalıbovun "Report"un Rusiya bürosuna müsahibəsi.

Ramiz Abutalıbov bu il 80 illik yubileyini qeyd edib. Onun bilavasitə iştirakı ilə YUNESKO-da Azərbaycan xalçalarının, qədim əlyazmaların sərgisi, Dövlət Rəqs Ansamblının konserti, Londonda "Azərbaycan memarlığı", Strasburqda Azərbaycanşünaslıq üzrə ilk elmi konfrans keçirilib.

O, Parisdə Qarabağ və Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı fransız dilində 4 kitab nəşr etdirib. Moskvada yaşadığı 13 il ərzində isə onun Azərbaycan haqqında rus dilində 29 kitabı işıq üzü görüb.

- Ramiz Abutalıboviç, diasporun yaradılması çox uzun prosesdir. Oxucularımıza hər şeyin necə başladığını bilmək maraqlı olardı.

- Diasporun yaradılması ideyası Heydər Əliyevə məxsus olub. 1980-84-cü illərdə Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin Xarici əlaqələr üzrə şöbə müdiri olduğumdan bu hərəkatın mərkəzində olmuşam.

H.Əliyevin təşəbbüsü ilə Bakıda "Vətən" cəmiyyəti açıldı. Sovet İttifaqı Kommunist Partiyasının Mərkəzi Komitəsinə Bakıda belə bir cəmiyyət yaradılması ilə bağlı məktub hazırladıq. 1982-ci ildə, artıq Heydər Əliyev Moskvada işləməyə gedəndən sonra "Vətən" cəmiyyətinin yaradılması üçün razılıq aldıq və cəmiyyətə məşhur yazıçı Elçin Əfəndiyev rəhbərlik etməyə başladı. Bu, müasir Diasporla İş üzrə Dövlət Komitəsinin sələfi idi. Cəmiyyətin vəzifələrindən biri azərbaycanlı emiqrantlarla əlaqələr qurmaq, onların yaşadıqları ölkələrin cəmiyyətinə inteqrasiyasına yardım etmək və vətənlə əlaqələrinin itməməsini təmin etmək idi.

"Vətən"in himayəsi altında Avropada müxtəlif Azərbaycan mədəni icmaları yaradılırdı və onlar Avropa ölkəsi ilə SSRİ arasında Dostluq Cəmiyyətinin bir hissəsinə çevrilirdi. Azı ildə bir dəfə hansısa Avropa ölkəsində Azərbaycan Günləri təşkil edirdik. O zaman Avropada azərbaycanlıların belə kütləviliyi yox idi. O dövrdə Avropadakı azərbaycanlıların əksəriyyətini iranlı azərbaycanlılar təşkil edirdi. Onlardan ən məşhuru aktyor Rober Osseyn idi.

Şimali Azərbaycandan Avropaya iki böyük köç olmuşdu: birinci dəfə hakimiyyəti bolşeviklərin ələ keçirməsindən sonra Azərbaycanın üzdə olan ziyalıları vətəndən ayrılmışdı, ikinci halda isə Böyük Vətən müharibəsi dövründə əsir düşən və müxtəlif səbəblərdən Avropa ölkələrinin ərazisində yaşamağa davam edən Qırmızı Ordunun keçmiş əsgərləri.

1925-ci ildə Fransada azərbaycanlıların cəmiyyətinin fəaliyyət göstərdiyini və tərkibinə 77 nəfərin daxil olduğunu əks etdirən sənəd tapmışam. Onlar çoxlu tədbirlər hazırlayırdılar, o cümlədən Üzeyir Hacıbəylinin böyük qardaşı Ceyhun Hacıbəylinin sayəsində Parisdə "Arşın mal alan" operası tərcümə edilmiş və səhnələşdirilmişdi. O, Azərbaycan nümayəndə heyətinin tərkibində Paris Sülh Konfransına getmiş və Fransada qalmışdı. Onun qardaşı ilə yazışmaları qorunub saxlanılıb və mən onları Azərbaycan Dövlət Arxivinə təhvil vermişəm.

- Bəs azərbaycanlı mühacirlərin taleyi necə oldu?

- Ötən əsrin 70-80-ci illərində mənzil-qərargahı Parisdə yerləşən YUNESKO-dakı işim yerli azərbaycanlılarla yaxından tanış olmağıma imkan verirdi.

1989-cu ildə Fransada hələ də mövcud olan və ictimai həyatda fəal iştirak edən "Azərbaycan Evi" cəmiyyətini yaratdıq. Cəmiyyətimizdə o zaman 23 nəfər qeydə alınmışdı. H.Əliyevin soydaşlarımızla ilk görüşü 1993-cü ildə Fransada oldu və o zaman liderimiz işimizin ilk bəhrəsini görə bildi.

Neft sənayeçisi M.Əsədullayevin qızı, o vaxta qədər artıq məşhur olan fransız yazıçı Banin, A.Topçubaşovun oğlu Ələkbər, A.Hüseynzadənin oğlu Səlim, İrem Məlikova və başqaları bizə qoşulmuşdu. Onların hamısı Fransa cəmiyyətində öz layiqli yerlərini tutua bildilər. Digər tərəfdən, onlar Azərbaycan xalqının ənənələrini və dilini qoruya bilmədilər. Tanışlığımız zamanı mühacirlərdən bəzisi rusca danışırdı, Azərbaycan dili isə sanki unudulmuşdu. Buna Fransaya Rusiyadan böyük köçün olması təsir etmişdi: orada rus mağazaları, xəstəxanaları, məktəbləri, gimnaziyaları, uşaq düşərgələri və hətta teatrları var idi. Azərbaycan xalqının ənənələrinə və mədəniyyətinə gəlincə, mühacirlik dövründə o, qismən itmişdi. Məsələn, Ələkbər Topçubaşovu şam yeməyinə dəvət etdim: yoldaşım dolma və dovğa hazırlamışdı və həmvətənimiz bundan çox xoşbəxt idi. Onun sözlərinə görə, anasının ölümündən sonra Azərbaycan yeməkləri yeməmişdi.

Stalinin məşhur qərarı ilə bəzi soydaşlarımız müharibədən sonra SSRİ-yə geri qayıtdı. Amma hər şey onlara vəd edilən kimi sevindirici deyildi. Onların əksəriyyəti sovet düşərgələrində alçaldıcı "filtrasiya"dan keçməyə məcbur edildi. Məsələn, Fransada partizan hərəkatının qəhrəmanı Əhmədiyyə Cəbrayılov 10 ay Podolsk düşərgəsində saxlanıldı. Sonralar o mənə saxlanma şəraiti və oradakı "filtrasiya" prinsipləri barədə məlumat verib.

- Diasporlar arasında əhəmiyyətli fərqlər var. Diaspor sözünün mənası səpələnmə deməkdir. Qeyd etmək lazımdır ki, SSRİ bütün azərbaycanlılar üçün keçmiş vətəndir və son vaxtlara qədər Rusiya heç də xarici ölkə kimi qəbul edilmirdi. Bizim üçün Rusiya heç də yad ölkəyə çevrilməyib, çünki ümumi tarixi keçmiş, mədəni ənənələr və daimi əlaqələr mövcuddur. Heç biz özümüz də burada özümüzü yad hiss eləmirik. Rusiyadakı Azərbaycan ziyalılarının əksəriyyəti buraya müharibədən sonrakı dövrdə təhsil almaq məqsədilə gəlib və onlardan bəziləri böyük şəhərlərdə məskunlaşıb. Ancaq istənilən an Azərbaycana qayıda və orada yaşaya bilərik.

Avropada və Amerikada yaşayan azərbaycanlılar ora daimi olaraq köçdüklərini və geri qayıtmayacaqlarını hesab edirlər. Rusiya və ya digər postsovet ölkələri ilə müqayisədə orada yaşamaq, cəmiyyətə inteqrasiya olunmaq daha çətindir. Orada insan yad olduğunu daha çox hiss edir.

- Bəs bu gün Rusiyadakı Azərbaycan diasporunun hansı problemləri var?

- Moskvaya 2004-cü ilin sonunda - artıq Ümumrusiya Azərbaycan Konqresi (ÜAK) fəaliyyət göstərən zaman gəlmişəm. Bu təşkilat bir zamanlar mühüm məsələlərlə, xüsusilə də Rusiyada yaşayan soydaşlarımızın üzə çıxarılması, onların ümumazərbaycan işlərinə cəlb olunması ilə məşğul olub. Bir müddət bu strukturda çalışmışam və diasporumuzda mövcud olan problemləri yaxşı bilirəm.

Birincisi, diasporun fəaliyyət göstərməsi üçün onun üzvlərinin daxili istəkləri və böyük, əziyyətli işi lazımdır. Hesab edirəm ki, Moskvada Azərbaycanın böyük mədəniyyət mərkəzinin yaradılması zəruridir. Bu, güclü birləşdirici amildir. Belə mərkəz, məsələn, Parisdə var və orada müxtəlif tədbirlər keçirilir və bu tədbirlərə Azərbaycanla bağlılığı olan bütün insanlar gəlir.

Uşaqlarımız və nəvələrimiz bir-birlərini tanımırlar: bunun üçün şərait yaratmalıyıq. Məsələn, bir dəfə də Moskvada Azərbaycan yolkası barədə eşitməmişəm. Bayramı qeyd edirik, amma əlaqələr elə bizimlə gedəcək.

Rusiya azərbaycanlıları arasında prinsipial həmrəylik yoxdur. İki böyük diaspor təşkilatının - ÜAK və "AzerRos"un əməkdaşlıq və qarşılıqlı fəaliyyət prinsipləri üzrə razılığa gələ bilmədiklərini nəzərə alsaq, danışmağa dəyməz!

Diasporda lobbiçilik prinsipləri hələ təzə-təzə formalaşır. Azərbaycanlılar kütləvi halda hələ də Rusiyada baş verən ictimai-siyasi proseslərlə maraqlanmırlar. Ancaq vəziyyət tədricən düzəlir: artıq iki azərbaycanlı nazir müavini, Dövlət Duması deputatlarının bir neçə köməkçisi, vilayət və bələdiyyə qurumlarının deputatları var. Rusiyada Azərbaycan diasporunun gələcəyi bu gündən, sizdən və məndən asılıdır. Buna görə də fürsətdən istifadə edərək bütün azərbaycanlıları keçmiş Həmrəylik Günü münasibətilə təbrik edirəm və onları həmrəy olmağa çağırıram.