Özbəkistanda "yaşıl enerji"yə keçidin perspektivləri

Son illərdə Özbəkistan hökumətin davamlı inkişaf və ekoloji təhlükəsizlik sahəsindəki strateji prioritetləri səbəbindən bərpa olunan enerji mənbələrinin (BEM) və "yaşıl enerji"nin inkişafına davamlı maraq artımı nümayiş etdirir.

Hələ 2023-cü ilin dekabr ayında Dubayda keçirilən COP28 Sammitində Özbəkistan Prezidenti Şavkat Mirziyoyev "yaşıl" keçidi sürətləndirməyə yönəlmiş bir sıra təşəbbüslər irəli sürdü və ölkənin enerji balansının şaxələndirilməsinin və karbon izinin azaldılmasının vacibliyini vurğuladı. O, Özbəkistanın BEM payının artırılmasına və davamlı inkişafa, həmçinin milli və regional proqramların dəstəklənməsi məqsədilə beynəlxalq əməkdaşlığın gücləndirilməsinə can atdığını vurğuladı.

DİM çərçivəsində

Bir çox dünya ölkələrində uzunmüddətli inkişafın əsas istiqaməti BMT Baş Assambleyası tərəfindən 25 sentyabr 2015-ci il tarixində qəbul edilmiş "Dünyamızın transformasiyası: 2030-cu ilədək Dayanıqlı İnkişaf Gündəliyi" qətnaməsi olmuşdur ki, burada Dayanıqlı İnkişaf Məqsədlərinin (DİM) 17 hədəfi sadalanır.

Qəbul edilmiş məqsədlər arasında energetikaya aid olan yeddinci məqsəd 2030-cu ilədək hamı üçün sərfəli, etibarlı və müasir enerji təchizatına çıxışın təmin edilməsini, dünya enerji balansında bərpa olunan enerji mənbələrinin payının əhəmiyyətli dərəcədə artırılmasını və enerji səmərəliliyinin artırılması üzrə qlobal göstəricinin ikiqat artırılmasını nəzərdə tutur.

Özbəkistanda DİM hökumətin qərarlarına uyğun olaraq həyata keçirilir. Belə ki, 21 fevral 2022-ci il tarixində "2030-cu ilədək dövr üçün Dayanıqlı İnkişaf sahəsində Milli məqsəd və vəzifələrin həyata keçirilməsinin sürətləndirilməsi üzrə əlavə tədbirlər haqqında" Qərar qəbul edilib. Bu qərarda DİM-ə nail olmaq üçün tədbirlər, o cümlədən 2030-cu ilədək ölkənin enerji balansında bərpa olunan enerji mənbələrinin payının əhəmiyyətli dərəcədə artırılması və enerji səmərəliliyi göstəricilərinin iki dəfə artırılması təsdiq edilib.

Enerji siyasətinin prioritetləri

Özbəkistanın 2030-cu ilə qədər iqtisadi inkişaf dinamikasının proqnoz qiymətləndirməsini nəzərə alaraq, elektrik enerjisi istehlakının illik artımı təxminən 6-7% təşkil edəcək. Eyni zamanda, İƏİT-in məlumatlarına görə, Özbəkistanın iqtisadiyyatının enerji tutumu inkişaf etmiş ölkələrin orta göstəricisini təxminən 2,5 dəfə üstələyir.

Bu baxımdan Özbəkistanın enerji siyasəti iqtisadiyyat və sosial sahələrin enerji səmərəliliyinin artırılmasına, enerjiyə qənaət texnologiyalarının və bərpa olunan enerji mənbələrinin geniş tətbiqinə yönəlib.

Son illər ərzində iqtisadiyyat sahələrinin enerji tutumunun köklü şəkildə azaldılmasına, enerji səmərəliliyinin artırılmasına və bərpa olunan enerji mənbələrinin tətbiqinə yönəlmiş bir sıra hökumət qərarları qəbul edilib. Bu zaman dövlət dəstəyi tədbirləri təmin edilib, həmçinin enerji səmərəliliyinin artırılması baxımından dövlət standartları yenidən baxılıb və təsdiq edilib.

2019-cu ildə qəbul edilmiş "Dövlət-özəl tərəfdaşlığı haqqında" və "Bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadə haqqında" qanunlar qabaqcıl innovativ texnologiyalara malik olan aparıcı xarici şirkətlərin birbaşa xarici investisiyalarını müstəqil elektrik enerjisi istehsalçıları kimi generasiya bazarına cəlb etməyə imkan yaradıb. "Bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadə haqqında" Qanunla BEM istehsalçılarına bir sıra güzəşt və imtiyazlar verilib.

Qanunvericilik aktlarına edilmiş sonrakı dəyişikliklər nəticəsində BEM-in tətbiqinin uzunmüddətli hədəf parametrləri, yəni 2030-cu ilə qədər "yaşıl" enerjinin payının ümumi elektrik enerjisi istehsalının 40%-nə çatdırılması, həmçinin onların tətbiqi üçün dövlət dəstəyi tədbirləri müəyyən edilib.

Bununla yanaşı, 2022-ci ildə Energetika Nazirliyi Asiya İnkişaf Bankı və Dünya Bankı ilə birlikdə Özbəkistanda elektrik təchizatının on illik planını hazırlayıb. Bu planın həyata keçirilməsi 2030-cu ilə qədər 5 QVt günəş enerjisi, 1,9 QVt hidroenerji və 3 QVt-a qədər külək enerjisini əhatə edəcək əlavə enerji güclərinin yaradılmasına gətirib çıxaracaq.

Emissiyaların azaldılmasına töhfə

Eyni zamanda, "yaşıl" keçiddə əhəmiyyətli faktorlardan biri istixana qazı emissiyalarının azaldılması üzrə işdir.

Özbəkistan emissiyaların daha da azaldılması üçün əhəmiyyətli potensiala malikdir. Qeyd etmək vacibdir ki, İqtisadi Tədqiqatlar və İslahatlar Mərkəzi (İTİM) strateji məqsədlərdən çıxış edərək 2030-cu ilə qədər Özbəkistanda emissiyaların daha da azaldılması potensialını qiymətləndirən tədqiqat aparmışdır.

Təhlil göstərmişdir ki, Özbəkistanda CO2 emissiyalarının əsas hissəsi təbii qazın hasilatı, emalı və nəqlinə düşür. Həmçinin nəzərə almaq lazımdır ki, Özbəkistanın əhalisinin və iqtisadiyyatının dinamik artımı ilə 2030-cu ilə elektrik enerjisinə tələbat 120 milyard kVt/saat təşkil edəcək.

Tədqiqatın nəticələrinə əsaslanaraq, ekspertlər hesab edirlər ki, tələbatın təbii qaz və kömürün ənənəvi yolla yandırılması ilə ödənilməsi halında, bu müddətə əlavə 13.7 milyard kub metr qaz tələb olunacaq. Lakin əgər 2026-cı ilə qədər ümumi generasiyada bərpa olunan enerji mənbələrinin payı 25%-ə çatdırılarsa, bu "yaşıl" elektrik təchizatına keçid əlavə qaz həcmlərinin istifadəsini qənaət etməyə və 37.4 milyon ton CO2 emissiyasının artımının qarşısını almağa imkan verəcək.

Məqsədlərin həyata keçirilməsi üçün potensial

"Yaşıl" gündəlikdə əsas nailiyyətlərdən biri Səudiyyə Ərəbistanının ACWA Power və Masdar (BƏƏ) kimi iri beynəlxalq investorların cəlb edilməsi oldu. Bu şirkətlər artıq 5 QVt-dan çox ümumi gücü təmin edəcək günəş və külək stansiyalarının tikintisi layihələrini həyata keçirirlər ki, bu da ekoloji təmiz enerjinin istehsal həcmini əhəmiyyətli dərəcədə artırmağa imkan verəcək.

Özbəkistanda bərpa olunan enerji mənbələri sektorundakı müsbət tendensiyalara təkcə xarici kapital və texnologiyaların fəal cəlb edilməsi deyil, həm də "yaşıl" layihələrin sürətli inkişafı üçün əlverişli şərait yaradan normativ bazanın təkmilləşdirilməsi daxildir.

Son illərdə hökumət bərpa olunan enerji mənbələri layihələri üçün vergi güzəştləri və avadanlıq alınması üçün subsidiyalar kimi bir sıra həvəsləndirici tədbirlər tətbiq edib ki, bu da sektorun inkişafını stimullaşdırır və kiçik və orta biznesi cəlb edir. Bunun sayəsində bərpa olunan enerji mənbələri sektoru günəş panellərinin quraşdırılması və enerji səmərəliliyi proqramlarında iştirak etməkdə maraqlı olan özəl investorlar və əhali üçün daha əlçatan olur.

Gələcək planlar

Özbəkistan "yaşıl" enerji, bərpa olunan enerji mənbələri və qənaət texnologiyalarının inkişafı üçün iddialı planlar nümayiş etdirir və ümumi enerji balansında onların payını əhəmiyyətli dərəcədə artırmağa çalışır.

Yüksək səmərəli panellər və enerji saxlama sistemləri kimi müasir texnologiyalardan istifadə edərək günəş və külək stansiyalarının tikintisinə diqqət yetirilir ki, bu da enerji təchizatını sabitləşdirməyə və pik saatlarda bərpa olunan enerji mənbələrinin payını artırmağa imkan verəcək.

Özbəkistanın uzunmüddətli strategiyası çərçivəsində təkcə bərpa olunan enerji mənbələrini inkişaf etdirmək deyil, həm də günəş və külək stansiyaları üçün komponentlərin yerli istehsalını təşviq etmək planlaşdırılır. Bu, yeni iş yerləri açacaq, regionda iqtisadi şəraiti yaxşılaşdıracaq və qlobal enerji qiymətlərindəki dəyişikliklərə qarşı dayanıqlılığı təmin edəcək.

Eyni zamanda, enerji ötürülməsi və paylanması üçün infrastrukturun aktiv inkişafı gedir ki, bu da regional enerji dəhlizlərinin yaradılmasına və ölkənin ixrac imkanlarının yaxşılaşdırılmasına imkan verir. Enerji infrastrukturuna investisiyalar nəqliyyat infrastrukturunun tikintisi və idarə edilməsi ilə məşğul olan şirkətlər üçün yeni imkanlar açan mühüm istiqamətdir.

Mərkəzi Asiyada enerji resurslarının çatışmazlığı və enerjiyə tələbatın artması şəraitində Özbəkistanda davamlı enerji layihələrinə investisiya qoyuluşu uzunmüddətli artım və investisiya gəliri üçün yüksək perspektivlər vəd edir.

Ümumilikdə, Özbəkistanda bərpa olunan enerji mənbələrinin inkişafında müsbət tendensiyalara davamlı investisiya axını, biznes üçün əlverişli şəraitin yaradılması, müasir texnologiyaların tətbiqi və enerji səmərəliliyinin artırılması daxildir.

Ölkə davamlı enerji gələcəyinə doğru irəliləyir ki, bu da təkcə onun daxili ehtiyaclarını təmin etməyəcək, həm də Mərkəzi Asiyanın enerji bazarında mühüm oyunçuya çevrilməsinə imkan verəcək.

Nəticə

Özbəkistan, məlum olduğu kimi, günəşli bir ölkədir və bu, GES kimi bərpa olunan enerji mənbələri əsasında generasiyanın yaradılması istiqamətində vacib inkişaf arqumentidir.

Günəş enerjisinin böyük potensialı respublikanın cənub-qərb, cənub və mərkəzi hissələrində, xüsusilə Nəvai, Buxara, Səmərqənd, Surxandərya və Cizak vilayətlərində mövcuddur.

Özbəkistan Beynəlxalq Günəş Enerjisi İnstitutu Özbəkistanda günəş enerjisi hesabına elektrik enerjisi istehsalının texniki potensialını ildə 3000 TVt/saatdan çox qiymətləndirib ki, bu da 2050-ci ilə qədər proqnozlaşdırılan elektrik enerjisinə olan tələbatı əhəmiyyətli dərəcədə üstələyir.

Xarici ekspertlərin rəyinə görə, Özbəkistanda külək enerjisinin yüksək potensialı respublikanın şimal-qərb və cənub-qərb hissələrində, xüsusilə Qaraqalpaqstan, Buxara və Nəvai vilayətlərində mövcuddur. Beləliklə, Özbəkistanda aşağı karbonlu enerjiyə keçid "yol xəritəsi"ndə külək enerjisi potensialı 500 QVt qiymətləndirilir.

Gələcəkdə Özbəkistan davamlı inkişaf və aşağı karbonlu iqtisadiyyat sahəsində regionun aparıcı ölkələrindən birinə çevrilə bilər. Bu yol ekologiyanın yaxşılaşdırılması, əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəldilməsi və sabit iqtisadi artımın təmin edilməsinə yönəlmiş bir sıra kompleks və iddialı hədəflərlə bağlıdır. Proaktiv yanaşma sayəsində ölkə artıq enerji "yaşıl" keçidində ilk nəticələri görür və iqtisadiyyatın bütün əsas sektorlarının modernizasiyası da daxil olmaqla daha dərin islahatlar planlaşdırır.

Beləliklə, Özbəkistan daha ekoloji təmiz və innovativ iqtisadiyyatın yaradılmasına doğru irəliləyir ki, bu da ölkəyə Mərkəzi Asiyada davamlı inkişaf lideri olmağa imkan verəcək.

Bu planların həyata keçirilməsi gələcək nəsillər üçün möhkəm təməl yaradacaq, resursların qorunmasını təmin edəcək və elmi tədqiqatları və innovasiyaları stimullaşdırmaqla yeni "yaşıl" sənaye sahələrinin inkişafı üçün imkanlar yaradacaq.

Edvard Romanov,

İqtisadi Tədqiqatlar və İslahatlar Mərkəzi