Məhərrəm Qasımlı: “Tarixdə od, su, külək, torpaq çərşənbələri olmayıb”

“Qapıya atılan papağa pul qoyulması düzgün deyil”

Bakı. 28 fevral. REPORT.AZ/ Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının (AMEA) Ədəbiyyat İnstitutunun direktor müavini, professor Məhərrəm Qasımlının "Report"a müsahibəsi.

- Bəzən belə fikirlər səslənir ki, Novruz adət-ənənələri təhriflərə uğrayıb. Bununla razısınızmı? 

- Novruz bayramına aid olan adətlərin böyük əksəriyyəti ilk yarandığı dövrlərdə olduğu kimi qalır. Əsas təhriflər çərşənbələrlə bağlıdır. Tarixdə od, su, külək, torpaq adlı çərşənbələr olmayıb.

XX əsrin 80-ci illərinin sonlarından başlayaraq əvvəlcə elmi ədəbiyyatda, az sonra isə mətbuatda - televiziya, radio və qəzetlərdə Novruz çərşənbələrinin “yeni” - qurama adları yayılmağa başladı, hətta “su çərşənbəsi”, “od çərşənbəsi”, “külək çərşənbəsi”, “torpaq çərşənbəsi” kimi adlar orta məktəb dərsliklərinə də salındı. Bundan əvvəl bu adların mövcudluğunu əks etdirən hər hansı bir mənbə yoxdur. Xalqımızın folklor və etnoqrafiya mədəniyyətində də tarixən bu adların heç birinə təsadüf olunmur.

Hazırda adət-ənənələrimizin daha saf şəkildə qorunduğu Cənubi Azərbaycanda – Təbrizdə, Urmiyada, Zəncanda heç kəsin qeyd etdiyim uydurma çərşənbə adları barədə təsəvvürü yoxdur. Bununla bağlı hər hansı bir tarixi qaynaqda da söz açılmır.

- Bəs tarixən necə olub?

- Novruz çərşənbələri tarixən “Oğru çərşənbələr” və “Doğru çərşənbələr” adı ilə iki hissəyə ayrılıb. Çərşənbələrin ümumi sayı bəzi elmi ədəbiyyatlarda qeyd olunduğu kimi dörd yox, yeddidir. Çərşənbələrin ümumi sayının, yəni oğru və doğru çərşənbələrin birgə sayının yeddi olması təbii və qanunauyğundur. Türk folklor düşüncəsində evolyusion-irəliləyiş rəqəmləri təklik sistemi üzərində qurulduğundan çərşənbələr də təbii olaraq bu qanunauyğunluq içərisində sıralanmalıdır.

Sadəcə olaraq onların sonuncu dördü əsas çərşənbələr sayılır. İnama görə, oğru çərşənbələrdə yazın nəfəsi oğrunca yer üzünə - suya, torpağa, ağaclara toxunub geri qayıdır, bu minvalla yaxın zamanlarda gəlib çıxacağına işarə etmiş olur. El inamına görə, doğru çərşənbələrdə yazın nəfəsi növbə ilə suyun, ağacların, torpağın canına hopub onları oyadır.

- Doğru çərşənbələrə qurama adlar verilibsə, əvvəllər onlar necə adlanıb?

- Doğru çərşənbələrin el arasında fərqli adları var. Birinci çərşənbə “Əzəl çərşənbə”dir, ona Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində “Sular novruzu” və “Yalan çərşənbə” də deyilir. İkinci çərşənbə “Müjdəverən”, “Muştuluqçu”, “Külə”, “Kul”, “Xəbərçi” adları ilə tanınır. Üçüncü “Gül çərşənbə”dir. Bu çərşənbədə rəhmətə gedənlərin ruhu xatırlanıb qəbir üstünə gedildiyindən ona “Ölü çərşənbəsi” və ya “Ata-baba günü” də deyilir. Sonuncusu ən təmtəraqlı, təntənəli şəkildə qeyd olunan “Axır çərşənbə”dir.

- Bəs çərşənbələrə sonradan verilən adlar haradan götürülüb?

- Dünyanın və insanın yaranmasını şərtləndirən məşhur “abi-atəş-xaki-bad” dördlük sistemi farscadan tərcümə edilərək buradakı hər bir ünsürə uyğun şəkildə bir çərşənbə adı düzəldilib. Yəni, ab - su, atəş - od, xak - torpaq, bad - külək...

- Bu mərasimlərin icrası üçün niyə məhz həftənin ikinci günü - çərşənbə axşamı seçilib?

- El inamına görə, çərşənbə axşamı ağır gündür, uğurlu, düşərli sayılmır. Sınayıblar ki, çərşənbə axşamında başlanan iş uğur gətirməz. Bu səbəbdən həmin gün nəsə bir işin təməlini - başlanğıcını qoymaq, ev tikintisinə başlamaq, toy-nişan etmək, səfərə yollanmaq, elçi getmək və s. məsləhət bilinmir. Görünür, çillədən çıxmaq, dərd-bəlanı, ağrı-acını bu ağır günün üstünə tökmək məqsədilə məhz bu gün seçilib.

- Çərşənbələrdə hansı adətlər yerinə yetirilir?

- Çərşənbələrdə, daha dəqiq desək, çərşənbə axşamlarında tonqal qalanması, göyə yanar fişənglər, əvvəllər isə üsgü-lopa atılması, bayram süfrəsi düzəldilməsi ululardan qalma qədim el adətidir. Tonqal qalamaq, oddan atdanmaq, başı üzərində yanar fişəng, lopa-üskü fırlayıb göyə atmaq əski mifik dünyagörüşlə bağlı bir məsələdir. İşığın, günəşin gücünə inanan qədim insan odun-alovun köməyi ilə neqativ səciyyəli yad-yabançı ruhları, soyuq, qaranlıq, xəstəlik gətirən, yaşayışa sıxıntı verən şər qüvvələri qovub uzaqlaşdırmağın mümkünlüyünə inanırdı. Burada bütün məqamlarda od - Günəşin rəmzi kimi düşünülürdü. Çillədən – qışdan çıxmaq üçün tonqal, od yandırılması əslində dolayısı ilə həm də Günəşin – yazın çağırılması mərasimidir.

Bir sıra araşdırmaçılar Novruz mərasimindəki od-tonqal ünsürünü yalnız zahiri əlamətlərinə istinadən yanlış olaraq atəşpərəstliklə bağlayırlar. Bəllidir ki, atəşpərəstlər odu ilahiləşdirərək ona sitayiş edirdilər. Onlar Allah, ilahi qüvvə saydıqları oda-atəşə o dərəcədə müqəddəs bir şey kimi baxırdılar ki, hətta oda öz nəfəslərinin belə toxunmasını istəmirdilər. Zərdüştlüyə görə, insanın nəfəsi təmiz deyil və onun müqəddəs oda-atəşə toxunması günahdır.

Göründüyü kimi, oda Novruz mərasimindəki yanaşma ilə atəşpərəstlik dini - Zərdüşt sisteminin yanaşması arasında kəskin fərq var. Atəşpərəstlər öz nəfəslərinin belə od-atəşə toxunmasını yasaq saydıqları halda, Novruz mərasimində od-tonqal üstündən atılan mərasim iştirakçıları “ağrım-acım tökülsün, bu odda yansın” mövqeyindən çıxış edir, öz çillələrini, ağırlıqlarını, dərd-bəlalarını odun üstünə töküb orada yandırmaq istəyirlər. Deməli, Novruz mərasimindəki od ünsürü “Avesta” - atəşpərəstliklə bağlı deyil. Bu, odu, atəşi, işığı, günəşi xilaskar sayan əski türk mifoloji inancıdır.

- Qapı dinşəmə (pusma), vəsbi-hal gecələri, tonqal yandırma və üstündən hoppanmanın mənası nədir? Bəzi mifoloji elementlərin qorunub saxlanması doğrudurmu?

- Onlar xalqın adət-ənənələridir. Xalq onlarla özünün mifoloji, tarixi görüşlərini əks etdirib, hamısının da mənası var. Bu bayramın fəlsəfəsi keçmişin, köhnə ilin, qışın çətinliklərindən, dərd-bəlasından qurtarmaq, saf ruh, saf bədənlə yeni günə, yeni həyata başlamaqdır.

Qapı dinşəmənin mənasına gəlincə, insanlar düşünürdülər ki, ilin tamam olduğu məqam mübarək məqamdır, o zaman ruhlar gəlib nəyisə deyə bilir. Bu səbəbdən də içəridən gələn səsi mənalandırırdırdılar ki, o səs xoş fikri ifadə edirsə, onun ürəyində tutduğu arzu reallaşacaq. Bunlar hamısı mifoloji anlamlardır.

Vəsbi-hal gecələrində də eyni prosesdir.

- Papağın boş qaytarılması və ya içinə pul qoyulması düzgündürmü?

- Papağın boş qaytarılması doğru deyil. Mütləq nəsə qoymaq lazımdır. Qapıya atılan böyük papağı olmur ki, uşaq papağı olur, uşağı isə əliboş qaytarmazlar. Papağa daha çox bəzənmiş yumurta, şirniyyat və s. qoymaq məqsədəuyğundur. Pul qoymaq düzgün deyil.

- Novruz bayramına hazırlıq nə vaxtdan başlayır? Çərşənbələr, çillələr Novruz mərasimlərinə daxildirmi? Böyük çillənin çıxmasının bayrama hazırlığın başlanması üçün bir işarə olduğu deyilir…

- Novruzaqədərki mərasimlər var, bir də Novruz mərasimləri. Novruz təkcə bir neçə günü əhatə edən bayram deyil, həm də uzun bir təqvim müddətini öz ətrafında cəmləşdirən irimiqyaslı mərasim kompleksidir. Uzun sürən qışın çətinlik və məşəqqətlərindən qurtulub yaşayışa müsbət təsir edən işıq, istilik, qida imkanları açan yaz dönəminə başlamaq arzusu əcdadlarımızı bu mürəkkəb və zəngin mərasim kompleksini yaratmağa təşviq edib.

Qədim azərbaycanlılar da ilkin – ibtidai sivilizasiyanın digər üzvləri kimi öz ətraflarında baş verən kosmoloji prosesləri, xüsusilə də təbiət hadisələrini yaşayışa, güzərana necə təsir etməsinə görə çeşidli bölümlərə ayırır və həmin dəyişiklikləri özünün ilkin bədii təxəyyülündə ibtidai şəkildə olmuş olsa da, obrazlaşdırmağa çalışırdı. Həyatı çətinliyə salan, sıxıntılarla imtahana çəkən qışın obrazı, heç şübhəsiz ki, ulu babalarımızın təsəvvüründə qorxulu, qara cizgilərlə canlanırdı. Elə buna görə də canlı danışıqda geniş yer alan “Qara qış”, “Böyük çillə”, “Kiçik çillə” kimi adlar ortaya çıxmışdı. Xalq arasında “çillə çəkmək”, “çillə tökmək” deyimləri də var ki, həmin ifadələr əslində əzab-əziyyət çəkmək, dərd-bəlanı tökmək, ağrı-acını, xəstəliyi, müşkülü yox etmək anlamları daşıyır.

Deməli, ulularımız qışı dərd-bəla, müşkül, çətinlik kimi qəbul etdiklərindən onu iki yerə bölərək “Böyük çillə” və “Kiçik çillə” adlandırıblar. Qış yerini yaza təhvil verən zaman yandırılan tonqala el arasında “çillə qovan tonqal” deyilməsi və Novruzqabağı keçirilən mərasimlərə, məsələn, qulaq falı, üzüksalma, oddan, sudan atlanma və s. “çillə çıxartma”, “çilləkəsmə” adı verilməsi də qışın ağrı-acı, dərd-bəla, sıxıntı kimi “çillə” obrazında folklor biçimi qazandığını göstərir.

Novruzaqədərki mərasimlərə böyük çillənin, kiçik çillənin daxil olması çıxması, Xıdır Nəbi bayramı daxildir. Novruz mərasimləri boz ayın əvvəlindən başlayır: Boz ayın ilk dörd çərşənbəsi və bayramın özü. Novruza hazırlıq isə bayramdan bir həftə əvvəldən başlayır.