​Türkiyə-İsrail: "One minute" başa çatır - ŞƏRH

Bakı. 21 dekabr. REPORT.AZ/ Orta Şərqdə bir-biri ilə normal münasibətdə olan iki dövlət tapmaq çətindir. Hətta ərəb dövlətləri arasında da əlaqələr bu səviyyədə deyil. Əks halda, Suriya və İraqda söz sahibi onlar ola bilərdi.

Bununla belə, Orta Şərqdə baş verən hadisələr fonunda 5 ildən sonra Türkiyə ilə İsrail arasında münasibətlərin normallaşması istiqamətində atılan addımlar yaxşı hal sayıla bilər. Başqa sözlə, nə yaxşı ki, bu münasibətlərin pozulması silahlı münaqişə və başqa bu sayaq məsələlərlə müşayiət olunmadan danışıqlar yolu ilə tənzimlənməkdədir.

Tərəflər arasında pozulan münasibətlərin bərpasını əks etdirən məsələlərə dair rəsmi imzalanma olmasa da, hadisələrin buna doğru inkişaf etdiyini demək mümkündür.

İki ölkə arasında münasibətlərin pozulması 2010-cu ildə olsa da, onun təməli bir il öncə, 2009-cu il yanvarın 29-da İsveçrənin Davos şəhərində "Qəzza: Orta Şərqdə sülh" mövzusunda keçirilən tədbirdə qoyulub. Türkiyə prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan İsrail dövlətinin prezidenti Şimon Peresi fələstinlilərin haqqına münasibətdə obyektiv olmamaqda qınayaraq, "one minute" ("bir dəqiqə") deyərək sözünü kəşmişdi.

Bundan sonra tərəflər arasında diplomatik qalmaqal yaşandı. Münasibətlərdə ziddiyyətin zirvəsi 2010-cu il mayın 31-də oldu. Fələstinin Qəzza zolağına humanitar yardım aparan Türkiyənin "Mavi mərmərə" gəmisinə İsrail hərbçiləri basqın etdi. Həmin əməliyyat nəticəsində Türkiyənin 9 vətəndaşı həyatını itirdi və s.

Ancaq münasibətlərin kəskinləşməsinin əsas səbəbi heç də bu deyildi. Bu hadisələrdən öncə Türkiyə İsraili terrorçu PKK-ya informasiya əldə etmək üçün avadanlıq və bu kimi qurğuları verməkdə, hətta məlumat ötürməkdə suçladı. Əks tərəf də Türkiyəni "Həmas"la əlaqə saxlamaqda günahlandırmağa başladı.

Münasibətlərin bərpası üçün Türkiyə tərəfi 3 şərt irəli sürdü. Bu günlərdə Türkiyə prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan iki ölkə arasında münasibətlərin normallaşması üçün həmin şərtləri yenidən təkrar edib: "Biz onların üzr istəmələrini istədik. Onlar bunu etdilər. Biz onlardan hadisə ilə bağlı kompensasiya ödəmələrini istəmişik, bunu hələ verməyiblər. Bir də biz Fələstinə qoyulan embarqonun götürülməsini istəmişik, bunu da yerinə yetirməyiblər. Prosesin normallaşması bütövlükdə regiona, o cümlədən bizə, İsrail və Fələstinə faydalı olacaq. Bölgəmizin buna ehtiyacı var. Sülhün tez gəlməsi üçün buradakı xalqların maraqlarını fikirləşmək lazımdır".

Yeni razılaşmaya əsasən, İsrail tərəfi “Mavi Mərmərə” gəmisində öldürülən bütün şəxslərin ailələrinə kompensasiya ödəyəcək. Bu məqsədlə Türkiyə tərəfinə 20 milyon dollar vəsait köçürüləcək.

Bunun qarşılığında Türkiyə İsrailə qarşı beynəlxalq məhkəmələrə göndərdiyi müraciətlərdən imtina edəcək, "Həmas" təşkilatının Türkiyədəki fəaliyyəti məhdudlaşdırılacaq.

Yeri gəlmişkən, ötən gün Türkiyənin baş naziri Əhməd Davudoğlu "Həmas"ın Siyasi Bürosunun baş katibi Xalid Məşəli Çankaya köşkündə qəbul edib. Onlar arasındakı görüş 2,5 saat davam edib.

Görüşdə Türkiyə-İsrail münasibətlərinin normallaşması fonunda Fələstin məsələsi, eləcə də "Həmas"ın fəaliyyətinin müzakirə edildiyi istisna olunmur.

Rəsmi Ankara ilə Tel-Əviv arasında danışıqların getdiyi haqda əvvəllər də məlumatlar yayılırdı. Ancaq Türkiyə sərhədini pozan Rusiya təyyarəsi vurulduqdan sonra iki dövlət arasında yaranan gərginlik İsrail-Türkiyə münasibətlərinin bərpası haqda danışıqlar prosesinin qabarmasına səbəb oldu.

İran-Rusiya ittifaqının Türkiyəyə qarşı "təbii qaz silahı"ndan istifadə edəcəyi ehtimalı tərəflərin danışıqlar prosesini sürətləndirməsinə təkan verdi.

Heç şübhəsiz, dünyada bir çox siyasi-iqtisadi hadisələrin neft və təbii qazla birbaşa əlaqədar olması kimsəyə sirr deyil.

Bu baxımdan, Türkiyə ilə İsrail arasında da bu istiqamətdə danışıqların başladığı haqda məlumatlar yayılmaqdadır.

Məlumatlara əsasən, əgər tərəflər arasında münasibətlər normallaşarsa, o zaman yəhudi dövlətinin təbii qazının 25 illiyə türk dövlətinə nəqli ilə bağlı müqavilə 

imzalanacaq. Bu isə ölkənin bu yanacağa olan tələbatının 21 faizini ödəyəcək. İsraildən ixrac edilən illik təbii qazın həcmi 30 milyard kubmetr olacaq. 2016-cı ildə ölkələr arasında müqavilə imzalanarsa, o zaman 2019-cu uldə Türkiyə yəhudi dövlətinin hasil etdiyi "mavi yanacaq"dan istifadə edəcək. Hazırda Türkiyə təbii qazı Rusiyadan təxminən 420 dollar, İrandan 500 dollar, Azərbaycandan isə 340 dollara alır. Müqavilə həyata keçəcəyi təqdirdə, Türkiyə İsrailin təbii qazını 199 dollara ala bilər.

İki ölkə arasında çəkiləcək 550 kilometrlik təbii qaz kəmərinin 2,5 - 3 milyard dollara başa gələcəyi proqnozlaşdırılır. Bundan başqa, İsrailin "mavi yanacağ"ı Türkiyə ərazisindən TANAP vasitəsilə Avropaya da nəql edilə bilər.

Türkiyə rəsmiləri İsraillə münasibətlərin bərpasına dair yekun qərarın qəbul edilmədiyini bildirsələr də, hadisələrin bu istiqamətdə inkişaf edən xətt üzrə davam edəcəyini söyləməyə əsas verir.

Heç şübhəsiz, həm Türkiyədə, həm də İsraildə bu əlaqələrin bərpasının tərəfdarları az deyil. İsrail müxalifəti münasibətləri iki il öncə bərpa etmədiyi üçün öz ölkəsinin hökumətini tənqid edib. Elə Türkiyədə də müxalifət bu əlaqələrin yenidən qurulmasına müsbət baxdığını bildirib.

Baş verənlərə əsasən, Ankara - Tel-Əviv yaxınlaşmasından aşağıdakı nəticələri gözləmək olar:

- Bölgədə demokratik inkişaf yolunu tutan iki dövlətin yaxınlaşması Orta Şərqdə bu prosesin (demokratikləşmənin) sürətlənməsinə müsbət təsir göstərə bilər:

- Türkiyə regionda ərəb olmayan daha bir dövlətlə münasibətləri normallaşdırmaqla bölgədəki problemlərin həllində vasitəçi olmaq imkanı qazanar;

- Rəsmi Ankara Rusiya-İran ittifaqı qarşısında müqavimət göstərmək üçün əlavə imkan əldə edər;

- Türk dövləti Rusiya və İranın təbii qazla hədələrindən yayına bilər;

- Türkiyənin istehsal etdiyi mallar və ölkəyə turist axını üçün itirdiyi bazar bərpa olunar;

- Tərəflər bölgədə terrorçuluğa qarşı birgə fəaliyyət göstərə bilər;

- Türkiyə Avropa üçün Rusiya təbii qazından asılılığını azaltmaq məqsədilə etibarlı tranzit ölkə rolunda çıxış etmək imkanı qazanar;

- İsrail bölgədə ərəb olmayan 3 dövlətdən biri (Türkiyə, İran və İsrail ərəb dilli dövlətlər deyil) ilə münasibətləri normallaşdıraraq təhlükəsizliyinin təmininə yardım əldə edə bilər;

- Yəhudi dövləti Türkiyənin simasında etibarlı dövlət vasitəsilə təbii qazını Avropaya nəql etmək imkanı qazanar;

- İsrail İranın hədələri qarşılığında Türkiyənin diplomatik yardımlarından faydalanar;

- İsrailin bölgədə müttəfiqi yoxdur. Bu baxımdan Türkiyənin simasında həmin müttəfiqliyi bərpa edə bilər;

- İki dövlətin yaxınlaşması bölgədəki bir sıra oyunların ssenarisini poza bilər və s.

Beləliklə, Türkiyə-İsrail münasibətlərində 5 illik "one minute" pauzası başa çatır. Baş verənlər hər iki tərəfi durduqları nöqtədən irəli getməyə məcbur edir. Bu baxımdan iki dövlətin yaxınlaşmasının bölgədəki gərginliyin azalmasına da yardım edə biləcəyi gözlənilir. Yerində sayıb, inadkarlıq etmək isə siyasətdə daha ağır hadisələrlə nəticələnir.